रायगड – नावे बदलली, पण गौरव अबाधित राहिला!
.png)
.png)
"नावात काय आहे?" असे म्हणतात, पण रायगडाच्या बाबतीत नावाचंही एक गौरवशाली इतिहास आहे. स्वराज्याच्या राजधानीने काळानुसार अनेक नावं धारण केली – आणि त्या नावांमागे आहेत संस्कृती, सत्ता, संघर्ष आणि अभिमानाच्या गाथा.
🌄 रायगडची प्राचीन नावांची ओळख
-
रायगडाला सर्वात जुने जे नाव माहिती आहे ते म्हणजे ‘रायरी’.
-
यापूर्वी तो गड नसून एक सामान्य डोंगर होता, त्यामुळे स्थानिक भाषेत त्याला ‘तणस’ आणि ‘रासिवटा’ अशी नावेही होती.
-
डोंगराचा आकार, उंची, आणि भोवतालचा निसर्ग बघून त्याला ‘नंदादीप’ असेही एक पवित्र नाव लाभले होते – जणू भारतभूमीचा शाश्वत तेजदीप.
-
प्रारंभी या भागात घडशी कोळी जमात राहत होती – आज ज्या समाजाला आपण डोंगरकोळी म्हणून ओळखतो.
🔒 कैदीगृह ते राजधानी – रायगडाचा राजकीय प्रवास
-
निजामशाही काळात रायगडाचा उपयोग फक्त कैदी ठेवण्यासाठी केला जाई.
-
त्यावर फक्त थोडे पहारेकरी आणि सैन्य असत, गड म्हणून त्याला विशेष महत्त्व नव्हतं.
-
जुन्या कागदपत्रांत 'घळकीच्या पहाऱ्यां'चा उल्लेखही आढळतो – ज्यात डोंगरातून जाणाऱ्या चिंचोळ्या वाटांवर लक्ष ठेवण्याची जबाबदारी असे.
🛡️ शिवराय आणि रायरीचं रूपांतर 'रायगड' मध्ये
-
रायरी या डोंगराचं रूपांतर स्वराज्याच्या राजधानीत करताना छत्रपती शिवाजी महाराजांनी त्याला ‘रायगड’ हे नाव दिलं.
-
‘राय’ म्हणजे राजा आणि ‘गड’ म्हणजे किल्ला – याचा अर्थ राजांचा गड, अथवा स्वराज्याचा मुख्य तख्त!
-
"गडांचीं नावे ठेविली" – अशी नोंद ‘शिवचरित्रप्रदीप’ ग्रंथात आढळते, आणि त्यावरून स्पष्ट होतं की, शके १५७८, भाद्रपद शुद्ध ११ (इ.स. १६५६, ४ सप्टेंबर) रोजी हे नामकरण केलं गेलं.
-
रियासतकार सांगतात की शिवाजी महाराजांनी अनेक गडांची नावं बदलून त्यांना अधिक संस्कृत, तेजस्वी व राष्ट्राभिमानपूर्ण स्वरूप दिलं.
⚔️ जुल्फिकार खान आणि इस्लामगड
-
रायगडाचा इतिहास हे केवळ शिवरायांच्यापुरताच मर्यादित नाही, तर तो नंतरही अनेक सत्तांच्या हातात गेला.
-
इ.स. १६८९ मध्ये जुल्फिकार खानाने रायगड जिंकला आणि औरंगजेबाने त्याचे नाव बदलून ‘इस्लामगड’ ठेवलं.
-
काही काळ कागदोपत्री हे नाव रुढ होतं, परंतु लोकांच्या मनात मात्र ‘रायगड’ अढळ राहिला.
🕉️ रायगड – नाव बदलले, आत्मा नाही!
रायगडाची नावं जरी वेळोवेळी बदलली असली, तरी त्याचा आत्मा, त्याचं ऐतिहासिक महत्त्व आणि त्याची ओळख मराठा स्वराज्याचा बुरूज म्हणून आजही तितकीच सशक्त आहे. हे फक्त डोंगर नाही, हा महाराष्ट्राच्या अभिमानाचा शिखर आहे.